Κριστόφορο Μπουοντελμόντι:

Η Πρώτη Χαρτογράφηση των Ελληνικών Νησιών

Έρευνα και κείμενο: Μανώλης Μιχαήλου

   Στις αρχές του 14^ου αιώνα, στην Φλωρεντία, η αναγέννηση της αρχαίας ελληνικής σκέψης άρχισε να κερδίζει όλο και περισσότερο τον πνευματικό κόσμο της πόλης. Τα κείμενα του Αριστοτέλη,  του Πλάτωνα, του Όμηρου και του Πλούταρχου, είχαν ήδη φτάσει στην Ιταλία και οι πρώτοι ουμανιστές επιθύμησαν να μάθουν την  γλώσσα στην οποία έγραψαν οι αρχαίοι συγγραφείς. Τα ελληνικά. Για την εκμάθηση της γλώσσας, απευθύνθηκαν σε ένα από τους σπουδαιότερους λόγιους της Κωνσταντινούπολης, τον Εμμανουήλ Χρυσολωρά. Για να τον πείσουν να έρθει, δημιούργησαν για πρώτη φορά έδρα ελληνικών στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας η οποία ήταν και η πρώτη που δημιουργήθηκε σε πανεπιστήμιο της Ιταλίας (όπως την γνωρίζουμε σήμερα). Οι Φλωρεντινοί, δαπανώντας αρκετά χρήματα, ανέθεσαν στον Χρυσολωρά να εισάγει ελληνικά βιβλία από την Κωνσταντινούπολη. Χάριν του Χρυσολωρά, στην πόλη έφτασαν συγγράμματα του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και άλλων Αρχαίων Ελλήνων. Ανάμεσα σε αυτά, ήταν και η Γεωγραφική Υφήγησις του Πτολεμαίου η οποία περιέγραφε τον Αρχαίο Κόσμο και παρέμεινε μία από τις βασικές πηγές γεωγραφικών πληροφοριών μέχρι την Εποχή των Ανακαλύψεων.  Η Γεωγραφική Υφήγησις του Πτολεμαίου, από το 1397 που έφτασε στην Φλωρεντία, άρχισε να προσελκύει ολοένα και περισσότερο το ενδιαφέρον των μελετητών της εποχής, μέχρι που το 1406 μεταφράστηκε στα λατινικά και έγινε ευρύτερα γνωστό. Ένας από τους πρώτους μελετητές του συγγράμματος του Πτολεμαίου ήταν ο ουμανιστής Νικολό ντε Νικόλι ο οποίος μεταλαμπάδευσε τον ενθουσιασμό του για την Αρχαία Ελλάδα στον μαθητή του, Κριστόφορο Μπουοντελμόντι. 

  O Κριστόφορο Μπουοντελμόντι (Cristoforo Buondelmonti), γεννήθηκε περίπου το 1386 στην Φλωρεντία και ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας. Αφού μορφώθηκε, έγινε μοναχός. Η αγάπη του για την αρχαία Ελλάδα, καθώς και η τυχοδιωκτική φύση του, τον ώθησαν να ξεκινήσει ένα μεγάλο ταξίδι το 1414 το οποίο διήρκεσε μέχρι και τον θάνατο του το 1430 στην Ρόδο (πιθανότατα από την επιδημία που είχε πλήξει το νησί το 1430-1431). Ένας από τους επίσης βασικούς λόγους της περιήγησης του, ήταν η αναζήτηση χειρόγραφων, που προορίζονταν για τους χορηγούς του ταξιδιού του. Στο έργο του αναφέρει αγορές χειρόγραφών από ορθόδοξα μοναστήρια και, κάποιες φορές, την επιτόπου αντιγραφή τους (Άνδρο, Κρήτη). Πολλά από τα χειρόγραφα αυτά βρίσκονται σήμερα στην Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας.

Άνδρος 

   Με οδηγούς κυρίως τον Πτολεμαίο, τον Όμηρο, τον Πλίνιο και τον Βιργίλιο, άρχισε το ταξίδι του. Ανάμεσα στην Κρήτη και στην Ρόδο που σκεφτόταν σαν επιλογές, επιλέγει σαν βάση του την Ρόδο. Εντύπωση προκαλεί το ότι δεν επέλεξε την Αθήνα, αν και το Δουκάτο των Αθηνών, εκείνη την περίοδο ανήκε στην οικογένεια Acciaioli (1388 – 1458) από την Φλωρεντία που ήταν και συγγενείς του. 

   Οι λόγοι για τους οποίους  τελικά εγκαταστάθηκε στην Ρόδο, αρχικά ήταν πως το τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη (που τότε είχε υπό την κτήση του το νησί) του προσέφερε μεγαλύτερη ασφάλεια σε σχέση με την Κρήτη ή το Δουκάτο του Αιγαίου. Έτσι, μπορούσε να ταξιδεύει υπό την προστασία του Ναυτικού του Τάγματος των Ιπποτών, όπως και με αυτό των Βενετών, που ήταν και η κυρίαρχη δύναμη στο Αιγαίο εκείνη την εποχή. Παράλληλα, η πολυεθνική συγκρότηση του τάγματος,  μαζί με το γεγονός ότι η Ρόδος ήταν ένα πολύ σημαντικό λιμάνι, τον έφερνε σε επαφή με ταξιδιώτες από όλο τον κόσμο. Ιδιαίτερα τον 15^ο αιώνα, η Ρόδος αποτελούσε ένα από τα βασικά λιμάνια για να πάει κάποιος στους Αγίους Τόπους αλλά και κομβικό εμπορικό σημείο της εποχής. Κάτι, που θα του έδινε την δυνατότητα να αποκτήσει περισσότερες πληροφορίες για την υλοποίηση του έργου του.

Χάρτης της Ρόδου 

   Εκτός από την επιτόπια αυτοψία, ο Μπουοντελμόντι αντλούσε και πολλές πληροφορίες από ταξιδιώτες και κάτοικους των περιοχών. Σε αυτό, τον βοήθησε ότι γνώριζε ελληνικά. Από την Ρόδο, πραγματοποίησε πάρα πολλά ταξίδια. Οι περιγραφές του δεν περιορίζονται μόνο στην Ιστορία και στην Γεωγραφία των νησιών αλλά και σε μυθολογικά στοιχεία ή περίεργα γεγονότα που είχαν συμβεί. Καρπός των ταξιδιών του ήταν το χειρόγραφο “Liber Insularum Archipelagi” (Βιβλίο των Νήσων του Αρχιπελάγους), το οποίο έγραψε το 1420 στην Ρόδο. 

Αντίγραφο του Liber Insularum Archipelagi, περιγραφή της Κω, της Καλύμνου, και της Λέρου 

   Το έργο του παρατηρούμε ότι έχει την μορφή εγκυκλοπαίδειας και προσπαθεί να συμπεριλάβει όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες. Έτρεφε μια ιδιαίτερη αγάπη προς την ιστορία και την μυθολογία, αλλά τον ενδιέφερε επίσης να περιγράψει τον τρόπο ζωής και την συμπεριφορά των κατοίκων. Πρόκειται, σύμφωνα με τα λεγόμενα του ιδίου, για «ένα εικονογραφημένο βιβλίο των Κυκλάδων και των διαφόρων άλλων νησιών που τις περιστοιχίζουν, μαζί με την περιγραφή των γεγονότων που διαδραματίστηκαν σε αυτά κατά την αρχαιότητα και έως τις μέρες μας».

Πάρος και Αντίπαρος

 Ζάκυνθος

  Για κάθε μέρος, εκτός από την περιγραφή και τον χάρτη, αναφέρει και κάποια ιδιαίτερα στοιχεία, έτσι ώστε να μας δείξει την μοναδικότητά του. Η Χάλκη λ.χ. είχε μεταλλεία. Στην Κεφαλονιά υπήρχαν πολλά δηλητηριώδη φίδια. Στην Νίσυρο γινόταν εμπόριο θειαφιού και σύκων. Στην Σύμη ανθούσε η πειρατεία και, το νησί, παρήγαγε εξαιρετικό κρασί. Στην Σίφνο κυριαρχούσε ο γυναικείος πληθυσμός. Στην Πάτμο οι Τούρκοι σέβονταν το μοναστήρι της και παρείχαν στους μοναχούς τα απαραίτητα εφόδια. Στην Δήλο βρήκε το γιγάντιο άγαλμα του Απόλλωνα, που προσπάθησε μάταια να αναστηλώσει με την βοήθεια των ιπποτών. Η Κάλυμνος ευημερούσε στο παρελθόν, είχε πολλά πρόβατα και κατσίκια αλλά και παρήγαγε εξαιρετική αλόη.

Πάτμος

Σάμος

Μήλος

Οι βραχονησίδες Καλόγεροι (Μεγάλος και Μικρός Καλόγερος) βρίσκονται Βορειοανατολικά της Άνδρου. Στο μεγάλο νησί υπήρχε ένα μοναστήρι με λίγους καλόγερους. Στον χάρτη απεικονίζεται ένας μηχανισμός που είχαν εγκαταστήσει οι λίγοι μοναχοί που βρίσκονταν στο νησί προκειμένου να ανεβάζουν την βάρκα τους για να την προφυλάξουν από τις κακοκαιρίες αλλά και από τους πειρατές. 

Αμοργός και η βραχονησίδα Μεγάλος Καλόγερος, 

   Το 1422 ο Μπουοντελμόντι ταξίδεψε και έμεινε για ένα μικρό διάστημα στην Κωνσταντινούπολη. Έτσι, στην τρίτη εκδοχή του έργου του που πραγματοποιήθηκε την ίδια χρονιά, συναντάμε και τον πρώτο χάρτη που έγινε ποτέ και απεικονίζει την πόλη της Κωνσταντινούπολης πριν από την άλωση του 1453. Επιπλέον υπάρχει και μια περιεκτική περιγραφή για τα μνημεία και της εκκλησίες της Πόλης.

Κωνσταντινούπολη

    Ο Μπουοντελμόντι για κάποιους μήνες έμεινε στην Κεφαλλονιά. Βασικός λόγος ήταν ότι η συγγενής του Μαγδαληνή Μπουοντελμόντι, ήταν σύζυγος του Λεονάρδου Τόκου, Παλατίνου Κομήτα Κεφαλληνίας και Ζακύνθου. Με τον τίτλο αυτό είχε το δικαίωμα να διακυβερνά τα δυο αυτά νησιά.

Κεφαλονιά 

    Τα ταξίδια στο Αιγαίο εκείνη την περίοδο έκρυβαν πολλούς κινδύνους τόσο από τους πειρατές όσο και σε θέμα ναυσιπλοΐας. Σε ένα από τα ταξίδια του από την Ρόδο προς την Χίο, λόγω δυσμενών καιρικών συνθηκών, το πλοίο που ταξίδευε, ναυάγησε. Όπως αναφέρει με γλαφυρό τρόπο στο βιβλίο του, «Ένα βράδυ χωρίς σελήνη και με αρκετή ομίχλη, πιστεύοντας ότι είχαν βρει λιμάνι, κατέβασαν τα ιστία προκειμένου να εισέλθουν σε αυτό. Αντί για λιμάνι όμως, προσέκρουσαν πάνω σε ύφαλους. Με πολύ δυσκολία κατάφεραν να αποβιβαστούν στην ξηρά και να περάσουν μια πολύ σκληρή νύχτα. Το πρωί διαπίστωσαν ότι το πλοίο είχε βυθιστεί και ότι βρίσκονταν σε ένα ξερονήσι όπου δεν φύτρωναν ούτε χόρτα. Με πολύ δυσκολία μάζεψαν νερό από τις κοιλότητες των βράχων. Έτσι έμειναν χωρίς να έχουν κάτι να φάνε για πέντε μέρες και οι σύντροφοι του ζήτησαν να προσευχηθεί στον θεό για τις ψυχές τους. Την έβδομη μέρα, αφού δεν μπόρεσαν ακόμα να βρουν φαγητό μπήκε σε μια σπηλιά και χάραξε με μια πέτρα στον βράχο «Εδώ ο μοναχός Χριστόφορος πέθανε από την πείνα». Αμέσως μετά οι συνταξιδιώτες του είδαν να διέρχεται ένα πλοίο, όπου με τις δυνατές τους φωνές, τους αντιλήφθηκαν και τους περισυνέλεξαν». 

Χίος

Νάξος

Μύκονος

   Το έργο του Μπουοντελμόντι «Liber Insularum Archipelagi» κυκλοφόρησε κυρίως στην Ιταλία. Σήμερα υπάρχουν περίπου 60 χειρόγραφα παγκοσμίως τα οποία χρονολογούνται μεταξύ τις περιόδου 1430 - 1642 και είναι όλα αντίγραφα βασισμένα στο πρωτότυπο. Γνωρίζουμε για την ύπαρξη ενός αντίγραφου γραμμένο στα ελληνικά που βρίσκεται στην βιβλιοθήκη του Τοπ-Καπί στην Κωνσταντινούπολη. Στην Ελλάδα υπάρχει ένα μόνο αντίγραφο στην Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, στην Αθήνα.