Ο Καταλανικός Άτλαντας

Του Μανώλη Μιχαήλου

Τον 13^ο αιώνα έκανε την εμφάνιση της μια ιδιαίτερη κατηγορία χαρτών, οι οποίοι αποτέλεσαν ένα εξαιρετικό βοήθημα προς τους θαλασσοπόρους εκείνης της εποχής. Οι πορτολάνοι χάρτες ναυτικοί χάρτες ή διαγράμματα. Στα αγγλικά portolan chart (βλέπουμε ότι χρησιμοποιείται η λέξη chart=διάγραμμα και όχι map=χάρτης). Ιδιαίτερα στις περιοχές όπου είχε αναπτυχθεί η ναυτιλία και το εμπόριο, άνθησαν τα εργαστήρια κατασκευής αυτού του τύπου οι ναυτικοί χάρτες. Οι σημαντικότερες σχολές ναυτικών χαρτών ήταν τρεις. Η Γένοβα και η Βενετία στην Ιταλική χερσόνησο και η Μαγιόρκα στις Βαλεαρίδες Νήσους. 

    

    
    Η Σχολή Χαρτογραφίας της Μαγιόρκας, δημιουργήθηκε κυρίως από Εβραίους χαρτογράφους και κοσμογράφους, και έδρασε από τον 13^ο αιώνα έως τον διωγμό των Εβραίων από την Ισπανία το 1492. Σε αντίθεση με τους ναυτικούς χάρτες της σχολής της Γένοβας και της Βενετίας που παρουσίαζαν λιτούς χάρτες, στη Μαγιόρκα κατασκευάζονταν χάρτες με πλούσια διακόσμηση, όπως ιστιοφόρα, ψάρια και θαλάσσια τέρατα στο θαλάσσιο χώρο, ενώ επί ξηράς απεικονίζονται βασιλιάδες διάφορων περιοχών, οροσειρές, ποτάμια, λίμνες, φρούρια, φυτά, ζώα καθώς και ιστορικά, βιβλικά και μυθολογικά γεγονότα.

Ο Βασιλιάς Κάρολος Ε’ της Γαλλίας, γνωρίζοντας την φήμη των Καταλανών χαρτογράφων, ζητά από τον Πέτρο Δ’, βασιλιά της Αραγονίας, ένα χάρτη με την αναπαράσταση του κόσμου εκείνης της εποχής. O Πέτρος Δ’ απευθύνθηκε σε έναν χαρτογράφο τον οποίο είχε αξιώσει με τον τίτλο «Προστάτη των χαρτών και πυξίδων» τον Αβραάμ Κρέσκες (Abraham Cresques). Για την σχεδίαση του χάρτη, συνεργάστηκε και ο γιος του Jehuda Cresques. Το αποτέλεσμα ήταν ένας χάρτης με πλούσια διακόσμηση που όπως λέγεται είναι «Η πιο ολοκληρωμένη εικόνα της γεωγραφικής γνώσης του Ύστερου Μεσαίωνα». 

Στον Καταλανικό Άτλα έγινε για  πρώτη φορά απεικόνιση «Ρόδου των Ανέμων» σε χάρτη. Περιέχει 32 κατευθύνσεις ανέμων με βάση τους 8 κύριους που είναι γνωστοί..

Ο «Καταλανικός Άτλας» όπως ονομάστηκε, ολοκληρώθηκε το 1375 και αποτελούνταν από έξι μέρη τα οποία σχεδιάστηκαν σε περγαμηνές και τοποθετήθηκαν πάνω σε ξύλινα πάνελ. Τα δυο πρώτα πάνελ παρουσιάζουν αστρονομικές και αστρολογικές απεικονίσεις και παρέχουν πληροφορίες για τον Ήλιο, την Σελήνη, τους πλανήτες, τον ζωδιακό κύκλο και τις παλίρροιες. Τα υπόλοιπα τέσσερα αποτελούν το σώμα του χάρτη του οποίου οι διαστάσεις είναι 0,69 μέτρα ύψος και 3,9 μέτρα πλάτος.

Ο Κρέσκες χρησιμοποίησε ως «βάση» έναν πορτολάνο χάρτη. Κάποια από τα χαρακτηριστικά του χάρτη αυτού (τα οποία τα βλέπουμε και στο παρακάτω τμήμα του χάρτη) είναι ο ακριβής σχεδιασμός της ακτογραμμής της Μεσογείου. Όλα τα τοπωνύμια έχουν γραφτεί προς τη μεριά όπου βρίσκεται η στεριά, συνήθως κάθετα στην ακτή έτσι ώστε να μην παρεμβάλλονται εκεί που βρίσκεται η θάλασσα μιας και που εκεί έκαναν οι πλοηγοί τις μετρήσεις τους. Επίσης, εμφανίζουν έναν διακριτικό δίκτυο από κατευθυντήριες γραμμές που ξεκινούν από ένα συγκεκριμένο σημείο. Οι χάρτες αυτοί προορίζονταν σαν πρακτικά εργαλεία για πλοηγούς. Για τον λόγο αυτό, η ενδοχώρα, σχεδόν πάντα, ήταν δευτερεύουσας σημασίας και έμενε κενή (κάτι που δεν ισχύει στον Καταλανικό Άτλα).

Το Βασίλειο της Κύπρου με την σημαία του «Οίκου των Λουζινιάν». Δεξιά βλέπουμε τα Ιεροσόλυμα με τον Ιορδάνη ποταμό.

Πέρα από τον ναυτικό χάρτη, για την κατασκευή του «Καταλανικού Άτλαντα», ιδιαίτερα για τον σχεδιασμό της ενδοχώρας, χρησιμοποιήθηκε η γνώση από τους μεσαιωνικούς χάρτες τύπου «Mappa Mundi» (Βλ. ‘Ο παγκόσμιος χάρτης του Χερεφορντ’). Οι χάρτες αυτοί, βοήθησαν κυρίως στην απεικόνιση των βιβλικών, μυθολογικών και ιστορικών απεικονίσεων και περιγραφών, αλλά και κάποιων θρησκευτικών συμβολισμών (π.χ., τα Ιεροσόλυμα τοποθετούνται στο κέντρο του χάρτη γιατί ήταν το κέντρο του χριστιανικού κόσμου)

Στην Ασία υπάρχει η αναπαράσταση των Τριών Μάγων που ακολουθώντας το άστρο κατευθύνονται προς την Βηθλεέμ.

Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Κρέσκες αντλεί πολλές πληροφορίες από αφηγήσεις ταξιδιωτών, εμπόρους και εξερευνητές του 13^ου και 14^ου αιώνα.

Ιδιαίτερα στην Ασία και της Αφρική, υπάρχουν αρκετές πληροφορίες για τις πόλεις, τους κάτοικους αλλά και για τους ηγεμόνες των περιοχών. Βασικότερες του πηγές ήταν ορισμένα πολύ γνωστά και δημοφιλή βιβλία του 14^ο αιώνα όπως «Τα ταξίδια του Μάρκο Πόλο». Από το ταξίδι του Μάρκο Πόλο (1254-1324) αντλεί πολλές πληροφορίες για την περιοχή της Κίνας, καθώς και για τον ηγεμόνα Κουμπλάι Χαν. 

Αναφορές επίσης υπάρχουν στα ταξίδια του Odoric of Pordenone (1286-1331) και στα ταξίδια του Sir John Mandeville (The Travels of Sir John Mandeville.1357-1371). Από εκεί, ο Κρεσκες αντλεί όσες περισσότερες πληροφορίες μπορεί για την ανατολική Ασία. Τέλος, για την τοποθέτηση των λιμανιών της Ασίας έχει επιστρατεύσει μαρτυρίες από Άραβες έμπορους.

Λεπτομέρεια από την Ασία. Ο Μάρκο Πόλο και η  συνοδεία του. Μεταφέρουν με καμήλες εμπορεύματα, στο ταξίδι του γυρισμού.

Ο Καταλανικός Άτλας ήταν βασισμένος πάνω σε πορτολάνο χάρτη. Αυτό το είδος χάρτη δεν δίνει προτεραιότητα σε κάποιον προσανατολισμό. Βρίσκονταν στο τραπέζι της καμπίνας του καπετάνιου ενός πλοίου και ήταν προσανατολισμένος σύμφωνα με τις ανάγκες του ταξιδιού. Έτσι, παρατηρούμε ότι τα κείμενα, τα τοπωνύμια και οι εικόνες είναι γραμμένα περιμετρικά. Δεδομένου όμως ότι ο χάρτης, δεν προοριζόταν για πλοίο αλλά ήταν μια εξαιρετικά πολυτελής και μοναδική έκδοση, βρισκόταν σε ένα μεγάλο τραπέζι στην Βασιλική βιβλιοθήκη του Παρισιού. Σήμερα ο Καταλανικός Άτλας βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού.

Ας δούμε κάποια σημεία ενδιαφέροντος και κάποιες λεπτομέρειες στις τρεις γνωστές ηπείρους εκείνης της εποχής.

Ευρώπη

Στην Ευρώπη δεν έχουν συμπεριληφθεί πολλές περιγραφές στο ηπειρώτικο τμήμα, προκειμένου να μην καθιστά τον χάρτη «δυσδιάκριτο και φορτωμένο». Έτσι, κείμενα συναντάμε μόνο για απομακρυσμένες περιοχές όπως η Ισλανδία, Ιρλανδία, Κανάριοι νήσοι και Σκανδιναβία.

Στο βορειοδυτικό άκρο της Ευρώπης έχει τοποθετηθεί το νησί Stillanda (Ισλανδία). Όπως μας περιγράφει «μιλούν τη γλώσσα της Νορβηγίας και είναι χριστιανοί». 

Ακριβώς από κάτω βλέπουμε την Ιρλανδία και την Αγγλία. Για την Ιρλανδία αναφέρει: «Στη Ιρλανδία υπάρχουν πολλά υπέροχα νησιά. Ανάμεσα τους, υπάρχει ένα μικρό νησί όπου οι άνδρες εκεί δεν πεθαίνουν ποτέ, γιατί όταν πρόκειται να πεθάνουν από γηρατειά, μεταφέρονται εκτός του νησιού. Δεν υπάρχουν φίδια, βατράχια ή δηλητηριώδεις αράχνες, επειδή το έδαφος τα απωθεί. Εκεί βρίσκεται το νησί Clare. Επιπλέον, υπάρχουν δέντρα που προσελκύουν πτηνά όπως τα ώριμα σύκα. Υπάρχει επίσης ένα άλλο νησί όπου οι γυναίκες δεν γεννούν ποτέ, γιατί συνηθίζεται όταν πρόκειται να γεννήσουν, να τις παίρνουν έξω από το νησί».

Ισλανδία, Ιρλανδία και Μ. Βρετανία.

Αριστερά στο κέντρο τις Ιβηρικής χερσονήσου βρίσκεται το Τολέδο. Προς τα δεξιά έχουν τοποθετηθεί οι πόλεις με τις σημαίες τους (Εμιράτο της Γρανάδας, Βασίλειο της Βαλένθιας, της πόλης της Βαρκελώνης και το Βασίλειο της Μαγιόρκα). Βόρεια βλέπουμε την οροσειρά των Πυρηναίων.

Βόρεια της Ιταλικής χερσονήσου βλέπουμε τις δυο μεγάλες ναυτικές δυνάμεις του μεσαίωνα, την Γένοβα και δεξιά την Βενετία. Νότια βρίσκεται το Βασίλειο της Σικελίας, το οποίο βρισκόταν υπό το Στέμμα του Βασιλιά της  Αραγονίας.

Για την Νορβηγία αναφέρει ότι είναι πολύ άγρια, ορεινή, καλυμμένη με δάση και έχει πολύ κρύο. Οι κάτοικοι τρώνε περισσότερο κρέας και ψάρι από ψωμί, επειδή λόγω του κρύου δεν υπάρχει αρκετό κριθάρι. Υπάρχουν επίσης πολλά τέρατα όπως λευκές αρκούδες, ελάφια και ασπρογέρακες. Η Βαλτική θάλασσα μας ενημερώνει ότι για τους έξι χειμερινούς μήνες, κάποιες φορές παγώνει τόσο πολύ που μπορεί να περάσει άμαξα με βόδια από πάνω. 

Ο ποταμός Δούναβης στην κεντρική Ευρώπη. Ενδιαφέρον είναι ότι απεικονίζει που βρίσκονται οι πηγές κάθε ποταμού, πως σχηματίζονται, ποιες πόλεις διασχίζουν και που εκβάλουν.

Ασία

Στην Ασία παρατηρούμε ότι είναι η πρώτη φορά που συναντάμε σε ένα χάρτη τόσες πληροφορίες. Περιγραφές πόλεων και ηγεμόνων, τοπωνύμια, ήθη, έθιμα και συνήθειες κάτοικων. Όλες αυτές τις αναφορές τις οφείλουμε σε ταξιδιώτες, εμπόρους και εξερευνητές των τελευταίων εκατό χρόνων πριν την κατασκευή του χάρτη. Ας μην ξεχνάμε ότι σαν χαρτογράφος του βασιλιά της Αραγονίας ο Κρέσκες είχε πρόσβαση τόσο στις βιβλιοθήκες αλλά και σε συναντήσεις με ταξιδιώτες που επισκέπτονταν τον Βασιλιά.

Επίσης είναι και η εποχή που τα «Ταξίδια του Μάρκο Πόλο» γνώρισαν μεγάλη επιτυχία, πολύ πριν ακόμα ανακαλυφθεί η τυπογραφία. Ο πρώτος χάρτης στον οποίο εμφανίζονται τοπωνύμια που είχε αναφέρει ο Μάρκο Πόλο, ήταν ο Καταλανικός Άτλαντας, ο οποίος περιέλαβε τουλάχιστον τριάντα τοπωνύμια στην Κίνα και άλλα στην υπόλοιπη Ασία. 

Μικρά Ασία. Νότια βρίσκεται η Κύπρος. Νοτιοδυτικά βλέπουμε το νησί της Ρόδου και τα Δωδεκάνησα.

Κασπία θάλασσα. Στο κάτω μέρος διακρίνουμε το Όρος Αραράτ με την κιβωτό του Νώε.

Ινδίες

Στο νησί Iana υπάρχουν πολλά δέντρα αλόης, καμφορά, σανταλόξυλο, εκλεκτά μπαχαρικά, χαυλιτζάνι, μοσχοκάρυδο και το δέντρο της κανέλας, το οποίο είναι και το πιο επιθυμητό από οποιοδήποτε άλλο από την Ινδία. Κάτω δεξιά βλέπουμε ένα νησί που όπως μας περιγράφει ονομάζεται «Το νησί των γυμνών ανθρώπων, όπου οι άνδρες και οι γυναίκες φορούν ένα φύλλο μπροστά και ένα πίσω».

Στην παρακάτω τμήμα του χάρτη βλέπουμε την Κίνα με τον αυτοκράτορα Κουμπλάι Χαν.  Η πρωτεύουσά του Cambalucr ή Chanbaleth (Πεκίνο), Πόλη του Μεγάλου Χαν, που ενέπνευσε τους ταξιδιώτες του 14ου αιώνα, λαμβάνει μεγάλη σημασία στον χάρτη, με ένα μακροσκελές κείμενο που περιγράφει το μέγεθος και την μεγαλοπρέπεια της. Η περιγραφή βασίζεται στο κείμενο του Marco Polo:

«Αυτή η πόλη (Πεκίνο) έχει έκταση 24 μιλίων, περιβάλλεται από έναν πολύ παχύ εξωτερικό τοίχο και έχει ένα τετραγωνικό σχήμα. Κάθε πλευρά έχει μήκος 6 μιλίων, ο τοίχος έχει ύψος 20 βήματα και 10 βήματα πλάτος. Υπάρχουν 12 πύλες και ένας μεγάλος πύργος, στον οποίο κρέμεται μία μεγάλη καμπάνα, η οποία χτυπά την ώρα του σούρουπου. Μετά το χτύπημα, κανείς δεν τολμά να μπει μέσα στην πόλη, όχι από φόβο αλλά για να τιμήσουν τον αυτοκράτορα. Κάθε πύλη την φρουρούν χίλια άτομα.»

Ο Αυτοκράτορας της περιοχής είναι ο Κουμπλάι Χαν του οποίου πάππους  ήταν ο Τζένκινς Χαν. Στο κείμενο αναφέρεται: «Ο πιο ισχυρός πρίγκιπας της περιοχής ονομάζεται Κουμπλάι Χαν. Ο αυτοκράτορας είναι πλουσιότερος από οποιονδήποτε άλλο μονάρχη σε όλο τον κόσμο. Αυτός ο αυτοκράτορας φυλάσσεται από 12.000 ιππείς»

Κίνα (Catayo). Κάτω δεξιά ο Κουμπλάι Χαν

Στην Ασία, όπως παρατηρούμε, παραμένει η απεικόνιση βιβλικών γεγονότων όπως η κιβωτός του Νώε, οι τρεις μάγοι, ο πύργος της Βαβέλ κ.α. Μια από τις εικόνες που δεν θα μπορούσαν να λείψουν είναι η περιοχή με τον Γωγ και τον Μαγωγ (Gog and Magog) που απεικονίζεται στην περιοχή της Σιβηρίας. Σύμφωνα με μεσαιωνικό θρύλο αλλά και την θρησκευτική παράδοση ο Μέγας Αλέξανδρος είχε φτιάξει ένα τείχος που περιέβαλε μέσα όλους τους μοχθηρούς λαούς του Βορρά. Όπως αναφέρει «Μέσα εκεί έχει κλειδώσει όλες τις φυλές που δεν διστάζουν να τρώνε κάθε είδους ωμό κρέας και από αυτές τις ομάδες θα προέλθει και ο Αντίχριστος. Το τέλος τους θα έρθει από φωτιά που θα πέσει από τον ουρανό και θα τους κατατροπώσει». (βλ. Άρθρο «Ο παγκόσμιος χάρτης του Ebstorf).

Η περιοχή που ο Μέγας Αλέξανδρος έκλεισε τον Γωγ και Μάγωγ (Gog and Magog).

Ο Μέγας Αλέξανδρος με τον Διάβολο

Στο νοτιοανατολικό άκρο της Ασίας διακρίνουμε το Νησί της Ταπροβάνης (Taprobana) «Το νησί Ταπροβανα (Κεϋλάνη). Αυτό το νησί ονομάζεται Magno Caulii από τους Τάταρους και είναι το τελευταίο νησί της Ανατολής». Εκεί, ο Κρέσκες, τοποθετεί μερικές από τις μυθικές και τερατώδεις θρυλικές φυλές της κλασικής αρχαιότητας και του Μεσαίωνα. «Σε αυτό το νησί υπάρχουν άνθρωποι που είναι πολύ διαφορετικοί από τον υπόλοιπο κόσμο. Σε μερικά βουνά του νησιού οι άνθρωποι είναι εύσωμοι σαν γίγαντες, με πολύ σκοτεινά δέρματα και χωρίς νοημοσύνη. Τρώνε λευκούς άντρες και ξένους αν καταφέρουν να τους συλλάβουν. Σε αυτό το νησί υπάρχουν δύο καλοκαίρια και τρεις χειμώνες και τα δέντρα και τα βότανα ανθίζουν δύο φορές το χρόνο».

Μια επιγραφή στον Ινδικό Ωκεανό αναφέρει ότι «Στη Θάλασσα των Ινδιών υπάρχουν 7.548 νησιά πλούσια σε χρυσό, ασήμι, μπαχαρικά και πολύτιμους λίθους». Εδώ οι πληροφορίες έρχονται πάλι από τον Μάρκο Πόλο, αν και αναφέρει 7.448 νησιά. 

Στο πάνω μέρος της εικόνας βλέπουμε μια ανδρική και μια γυναικεία μορφή. Σ ’αυτά τα νησιά οι κάτοικοι είναι άγριοι. Κυκλοφορούν γυμνοί, τρώνε ωμά ψάρια και πίνουν θαλασσινό νερό. 

Αφρική

Στον Ατλαντικό ωκεανό νότια των Καναρίων Νήσων, διακρίνουμε ένα καράβι με Καταλανική σημαία. Όπως γράφει και στην λεζάντα αριστερά της εικόνας «Το πλοίο του Jaume Ferrer αναχώρησε για τον ‘Ποταμό του Χρυσού’ στις 10 Αυγούστου του 1350, στην γιορτή του Αγίου Λαυρεντίου». Ο Ferrer ήταν ναυτικός και εξερευνητής από την Μαγιόρκα. Δεν γνωρίζουμε πολλές πληροφορίες για την ζωή του παρά μόνο ότι ξεκίνησε ένα ταξίδι για τον «Ποταμού του Χρυσού» νότια του ακρωτηρίου Μποζαντόρ (Bojador). Ορισμένες πρόσφατες έρευνες εντοπίζουν τον Jaume Ferrer ως "Giacomino Ferrar di Casa Maveri", δεύτερης γενιάς Γενοβέζου μετανάστη στη Μαγιόρκα.

Δίπλα ακριβώς υπάρχει η επιγραφή «Ακρωτήριο Finistere (Τέλος της Γης) της δυτικής Αφρικής. Εδώ αρχίζει η Αφρική, η οποία καταλήγει στην Αλεξάνδρεια και στην Βαβυλώνα(;). Ξεκινά από εδώ καλύπτει όλη την ακτή της Μπαρμπαρίας που εκτείνεται προς την Αλεξάνδρεια, προς τον νότο έως την Αιθιοπία. Σε αυτές τις περιοχές υπάρχει πολύ ελεφαντόδοντο λόγω της μεγάλης ποσότητας ελεφάντων…»

Στην Υποσαχάρια Αφρική παρατηρούμε ένα βασιλιά που κρατά ένα χρυσό νόμισμα. Βρισκόμαστε στο Βασίλειο του Μάλι και πρόκειται για τον βασιλιά Mansa Mussa (Musa Keita) για τον οποίο λένε ότι «είναι ο πλουσιότερος και διακεκριμένος ηγεμόνας ολόκληρης αυτής της περιοχής, λόγω της μεγάλης ποσότητας χρυσού που βρίσκεται στη γη του». Ο Μάνσα Μούσα, ο οποίος βασιλεύει το βασίλειο του Μάλι, από το 1312 έως το 1337, είναι γνωστό ότι ενθάρρυνε την ανάπτυξη της ισλαμικής μάθησης. Το προσκύνημά του στη Μέκκα, συμπεριλαμβανομένης μιας επίσκεψης στο Κάιρο, ήταν γνωστό για την τεράστια ποσότητα χρυσού που πρόσφερε για αυτήν την  περίσταση. Αυτό είναι αρκετά εύλογο, γιατί ελέγχει ένα μεγάλο μέρος της Αφρικής, από τη Γκάμπια και τη Σενεγάλη μέχρι τον Γκάο στον Νίγηρα και έχει πρόσβαση σε μερικές από τις πλουσιότερες καταθέσεις του σε χρυσό. Οι αναφορές για τον υπέροχο πλούτο αυτού του αφρικανικού κυβερνήτη συνέβαλαν πολύ στην ενθάρρυνση του ενδιαφέροντος για την εξερεύνηση της Αφρικής. Κάποιες μελέτες που έχουν εκπονηθεί τα τελευταία χρόνια τον έχουν στην κορυφή της λίστας με τους πλουσιότερους ανθρώπους, όλων των εποχών.

Ανατολικά τοποθετείται η Αίγυπτος με τον Νείλο ποταμό και την Ερυθρά θάλασσα. «Αυτή η θάλασσα ονομάζεται Ερυθρά Θάλασσα, η οποία διασχίστηκε από τις Δώδεκα Φυλές της Αιγύπτου. Αφήστε να είναι γνωστό ότι το νερό δεν είναι κόκκινο αλλά το κάτω μέρος είναι εκείνο το χρώμα. Μέσα από αυτή τη θάλασσα περνάει το μεγαλύτερο μέρος των μπαχαρικών που φτάνουν στην Αλεξάνδρεια από την Ινδία». Δεξιά από την Ερυθρά θάλασσα τοποθετείται η Μονή του Σινά «εδώ μπορεί να βρει κάποιος το σώμα της Αγίας Αικατερίνης» και το όρος Σινά όπου «εκεί ο Μωυσής έλαβε τις δέκα εντολές». 

Ο ποταμός Νείλος που διασχίζει την Αίγυπτο. Με κόκκινο χρώμα η Ερυθρά θάλασσα.